Hội chứng đau bụng cấp tính và mạn tính

Bệnh học ngoại khoa: Hội chứng đau bụng cấp tính và mạn tính

Đau bụng là một trong những dấu hiệu chức năng hay gặp nhất trong các bệnh về tiêu hoá, bác sĩ có thể chẩn đoán sơ bộ về tình trạng bệnh nào đó.

Phân chia khu vực đau bụng trên thành bụng

Đại cương đau bụng

Cảm giác đau là một cảm giác chủ quan, phụ thuộc nhiều vào cá tính của từng người à không phản ánh hoàn toàn  tình trạng của bệnh, không thể chỉ dựa vào tình trạng đau nhiều hay ít để đánh giá mức độ bệnh nặng hay nhẹ. Do đó  triệu chứng đau chỉ có tính chất gợi ý  thứ nhất này khiến cho thầy thuốc dựa vào đó tiến hành hỏi bệnh và thăm khám chẩn đoán bệnh ngoại khoa. Đặc biệt với các loại đau bụng thì có thể dễ dàng chẩn đoán sơ bộ một bệnh nào đó.

Thăm khám một bệnh nhân đau bụng

Đứng trước một bệnh nhân đau bụng ta phải tiến hành thăm khám lần lượt.

Hỏi bệnh

Hỏi về đặc tính của đau:

Vị trí số 1 của đau. Nhiều khi có giá trị quan trọng trong chẩn đoán. Thông thường vị trí của đau ứng với các cơ quan bên dưới, ví dụ như:

Khu vực thượng vị: Dạ dày, tá tràng, đại trang ngang.

Khu vực hạ sườn phải: Gan, túi mật…

Khu vực hố chậu phải: Ruột thừa…

Hoàn cảnh xuất hiện đau: Đau do thủng dạ dày thông thường đột ngột – đau quặn gan, quặn thận xuất hiện sau khi vận động nhiều…

Hướng lan: Có thể lan ra sau lưng, lên ngực, lên vai, xuống dưới.  Đau dạ dày thông thường lan ra sau lưng và lên ngực, đau quặn gan lan lên ngực và lên vai, đau do niệu quản lan xuống bộ phận sinh dục và đùi…

Tính chất của đau: Có thể chia thành 5 loại tính chất đau khác nhau:

Cảm giác đầy bụng: Là cảm giác đầy trướng, nặng bụng, ậm ạch, khó tiêu…

Đau thực sự: Tùy theo từng bệnh, tuỳ theo cảm giác của từng người bệnh, có thể đau như dao đâm (thủng dạ dày), đau xoắn vặn, đau nhoi nhói, đau âm ỉ…

Đau quặn: Là cảm giác đặc biệt khi đau từng cơn, tại một vị trí nhất định, trội lên rồi dịu dần cho đến cơn sau. Tại ruột, cơn đau dịu đi sau khi trung tiện hoặc đại tiện và đau là do một đoạn ruột bị trướng  hơi đột ngột; hội chứng Koenig, bán tắc ruột. Tại ống tiết như ống mật, túi mật, niệu quản, cơn đau quặn là do sự co bóp quá mạnh gây ra tăng áp lực đột ngột và tạo thành cơn đau quặn gan và quặn thận.

Cảm giác rát bỏng: Thông thường là cảm giác nóng bỏng, cồn cào tại dạ dày, cảm giác này gây ra do tình trạng quá cảm của niêm mạc dạ dày.

Hội chứng đau đám rối thái dương: Đau dữ dội tại thượng vị, đột ngột rối loạn tiêu hoá, ảnh hưởng đến tình trạng toàn thân.

Các yếu tố ảnh hưởng đến đau: Vận động, thời tiết, ăn uống, thuốc men…

Hỏi về các biểu hiện kèm theo:

Các biểu hiện liên quan đến bộ phận có bệnh: Nôn mửa, rối loạn đại tiện, vàng da, vàng mắt, đái máu, đái đục, kinh nguyệt…

Các biểu hiện toàn thân: sốt, ngất, trụy tim mạch…

Triệu chứng đau bụng báo hiệu nhiều nguyên nhân bệnh tiềm ẩn

Hỏi về tiền sử: Nghề nghiệp, ví dụ như cơn đau bụng chì do ngộ độc chì. Các bệnh  mắc từ trước, giang mai, kiết lỵ…đặc biệt chú ý tới tính chất tái phát nhiều lần của những cơn đau giống nhau, đau khu vực thượng vị có chu kỳ thông thường do loét dạ dày hành tá tràng. Đau khu vực hạ sườn phải kèm theo sốt và vàng da tái phát nhiều lần, gặp trong sỏi mật…

Khám lâm sàng

Khám toàn thân (xem thêm bài khám toàn thân): Để ý theo dõi mạch, huyết áp, nhiệt độ, nhịp tuần hoàn… khám các bộ phận có hệ thống.

Đặc biệt chú ý tới một số tình trạng toàn thân như:

Tình trạng sốc: Gặp trong một số bệnh có tính chất cấp cứu như thủng dạ dày, viêm tuỵ cấp chảy máu, chửa ngoài dạ con bị vỡ.

Tình trạng truỵ tim mạch: Đối với nguyên nhân gây chảy máu trong.

Vàng da, vàng mắt, gặp ở những bệnh về gan mật.

Tình trạng suy mòn trong những bệnh mạn tính (ung thư, lao…).

Tình trạng nhiểm khuẩn: viêm màng bụng, áp xe gan…

Khám bụng (xem thêm bài  khám bộ máy tiêu hoá): Kết hợp nhìn, sờ, gõ nghe, và thăm trực tràng, âm đạo.

Đặc biệt chú ý đến một số điểm đau như: Điểm ruột thừa (điểm Mac Burney điểm túi mật (làm nghiệm pháp Murphy). Điểm sườn lưng, điểm niệu quản…

Một số triệu chứng cấp cứu tại bụng như:

Thành bụng không di động theo nhịp tuần hoàn, cứng như gỗ, các cơ thành bụng nổi rõ, gõ khu vực trước  gan trong – thủng nội tạng rỗng (dạ dày, ruột ….).

Dấu hiệu rắn bò: Hẹp môn vị, tắc ruột hay lồng ruột…

Thăm trực tràng và âm đạo: Là động tác rất cần thiết và quan trọng có thể phát hiện  một số tình trạng cấp cứu như – chửa ngoài dạ con bị vỡ có túi cùng Douglas phồng, rất đau (tiếng kêu Douglas), viêm màng bụng – các túi cùng rất đau.

Xem phân, các chất nôn và nước tiểu…

Xét nghiệm

Sau khi hỏi bệnh và thăm khám, tuỳ theo nguyên nhân ta làm một số xét nghiệm khác nhau.

Về điện quang có thể cho biết một số tình trạng cấp cứu như hình lưỡi liềm hơi trong thủng dạ dày, thủng ruột, hình mức nước và hơi trong tắc ruột…

Sau khi kết hợp cả ba mặt hỏi bệnh, thăm khám và xét nghiệm, ta có thể và phải phân biệt ba loại  tình trạng đau bụng khác nhau để có thể có thái độ quyết định xử trí khác nhau.

Ba loại diễn biến của đau bụng

Đau bụng có tính chât cấp cứu ngoại khoa

Gồm những bệnh tiến triển rất nhanh chóng dẫn đến tử vong, cần phải chẩn đoán sớm và xử trí bằng phương pháp phẫu thuật kịp thời và nhanh chóng. Thì dụ: Thủng dạ dày, viêm ruột, tắc ruột thừa…

Đau bụng cấp nội khoa

Đó là những cơn đau bụng đột ngột hoặc cơn đau trội lên của một tình trạng đau bụng kéo dài, thông thường biểu hiện những bệnh cần xử trí kịp thời bằng phương pháp nội khoa, không dùng đến phẫu thuật. Ví dụ: giun chui ống mật, viêm ruột cấp, cơn đau của loét dạ dày hành tá tràng…

Đau bụng mạn tính

Diễn biến kéo dài hàng tuần, hàng tháng, về phương diện điều trị cũng đòi hỏi thời gian lâu dài.

Nhiệm vụ của những người thầy thuốc đứng trước một bệnh nhân đau bụng là phân biệt được ba tình trạng đau bụng trên để có thái độ  xử trí kịp thời nhất là phải phát hiện tất cả những trường hợp đau bụng có tính chất cấp cứu ngoại khoa. Nhưng thực tế nhiều khi rất khó: ví dụ như bệnh loét dạ dày diễn biến kéo dài nhưng có những đợt đau cấp và ổ loét bị thủng sẽ gây ra những tình trạng cấp cứu ngoại khoa, vì vậy người thầy thuốc phải thăm khám kỹ lưỡng, để ý theo dõi cẩn thận để phân biệt và phát hiện kịp thời.

Sau khi phân biệt các tình trạng đau bụng khác nhau, muốn quyết định thái độ xử trí cần tìm nguyên nhân đã gây ra đau bụng, vì đau chỉ là một  triệu chứng  mà bất kỳ tổn thương của một nội tạng nào trong ổ bụng cũng có thể gây nên, trước khi đi vào phần nguyên nhân ta cần biết hiện tượng đau được tạo thành do những cơ chế nào?.

Nguyên nhân

Dưới đây chỉ giới thiệu một số nguyên do chính gây rađau bụng với những dấu hiệu chủ yếu để có một khái niệm rất chung, rất đại cương về một số bệnh thông thông thường vì đau bụng là một triệu chứng rất chung biểu hiện rất nhiều bệnh mà trong phạm vi bài này không có mục đích đi sâu vào từng bệnh.

Những nguyên nhân gây ra đau bụng cấp

Để thuận lợi trong việc thăm khám  và chẩn đoán, ta sẽ phân chia theo vị trí của khu vực đau, tuỳ theo vị trí xuất  phát của đau bụng sẽ có những gợi ý chẩn đoán khác nhau.

Đau tại khu thượng vị và phần bụng trên

Đau bụng có tính chất cấp cứu ngoại khoa:

Thủng dạ dày: Đau tại đây đột ngột có đặc điểm – Đau dữ dội khu vực thượng vị như   ao đâm. Tình trạng toàn thân: Sốc, mạch nhanh, hốt hoảng lo lắng, kèm theo rối loạn tiêu hoá – nôn, bí đại tiện và trung tiện. Khám thành bụng có phản ứng cứng như gỗ, không di động theo nhịp tuần hoàn. Gõ thấy mất khu vực đục trước gan vì co hơi. Soi phim xquang thấy hình ảnh liềm hơi trên gan và trên dạ dày. Thông thường có tiền sử đau dạ dày từ trước, nhưng cũng có khi không.

Viêm tuỵ tạng cấp chảy máu:

Đau tại khu vực thượng vị lan ra sau lưng, thông thường  xuất hiện đột ngột sau bữa ăn.

Tình trạng sốc mạnh: Mạch nhanh, huyết áp hạ…

Khám thấy bụng có phản ứng hơi căng, ân khu vực thượng vị và đặc biệt là điểm sường lưng, rất đau.

Lượng amylaza trong máu tăng cao.

Đau bụng cấp nội khoa:

Cơn đau dạ dày cấp do loét hoặc viêm: (kể cả hành tá tràng).

Đau nhiều tại khu vực thượng vị, có thể kèm theo nôn ra nước chua và thức ăn.

Không có hiện tượng thành bụng co cứng và không mất khu vực đục trước gan.

Trong tiền sử thông thường có những cơn đau theo chu kỳ, xuất hiện vào những giờ nhất định, liên quan đến bữa ăn trong ngày và vào những mùa nhất định trong năm.

Rối loạn vận động túi mật và đường mật:

Do túi mật hoặc cơ tròn Lutchkens co bóp không đều, gây lên những cơn đau quặn gan điển hình tự hạ sườn phải lan lên vao phải (đau kiều dây đeo quần) nhưng:

Không sốt, không vàng da, vàng mắt.

Thông thường xảy ra tại người trẻ.

Có thể gây lại cơn đau bằng cách ấn nhanh vào khu vực túi mật.

Cơn đau dạ dày trong bệnh tabét và giang mai thần kinh (giai đoạn III).

Đau dữ dội khu vực thượng vị đột ngột.

Thông thường kèm theo nôn rất nhiều.

Cơn đau mất đi cũng rất đột ngột như lúc bắt đầu, ngoài cơn đau bệnh nhân hoàn toàn bình thông thường.

Bệnh này ngày nay rất hiếm gặp.

Đau bụng cấp nội khoa có thể chuyển thành tình trạng ngoại khoa:

 Cần phải để ý theo dõi để phát hiện và xử trí kịp thời.

Áp xe gan:

Đau tại khu vực gan lan sang ngực, đau không giám cử động mạnh.Toàn thân có dấu hiệu nhiễm khuẩn (sốt, mô khô,  lưỡi bẩn, bạch cầu tăng…).

Khám thấy gan to và rất đau.

Có nhiều nguyên nhân khác nhau gây đau bụng

Khi áp xe tiến triển vỡ vào ổ bụng, sẽ gây tình trạng viêm màng bụng cấp – bụng cứng và phản ứng mạnh, bất động không theo nhịp tuần hoàn, tình trạng nhiễm khuẩn nặng.

Sỏi mật:

Gây những cơn đau quặn gan điển hình.

Tiếp theo là sốt, rồi vàng da.

Bệnh có thể có biến chứng gây lan rộng, vỡ vào màng bụng gây viêm  màng bụng giống như ápxe gan.

Viêm túi mật:

Đau khu vực túi mật lan lên vai kèm hội chứng nhiễm khuẩn.

Khám, ấn vào điểm túi mật rất đau và làm nghiệm pháp Murphy thấy dương tính: bệnh nhân hít vào sâu, trong khi đó  ta đè ngón tay sâu dần vào điểm túi mật  đến một lúc nào đó, vì đau, bệnh nhân sẽ lại dừng đột ngột  không dám hít vào nữa: trong viêm túi mật, nghiệm pháp này dương tính.

Viêm túi mật có thể vỡ vào ổ bụng gây ra tình trạng viêm màng bụng giống như apxe gan, hoặc mật có thể thấm qua vách túi mật, gây ra tình trạng  nhiễm mật màng bụng và cũng có dấu hiệu viêm màng bụng.

Giun chi ống mật:

Đau đột ngột, dữ dội và lăn lộn, tại khu vực thượng vị và hạ sườn phải (bệnh nhân thông thường phải nằm chổng mông hoặc dựng hai chân lên tường cho bớt đau).

Khám thấy điểm sườn lưng và mũi ức rất đau.

Tiền sử bệnh nhân có nhiều giun (nôn và đại tiện ra giun).

Bệnh thông thường đươc để ý theo dõi và điều trị nội khoa nhưng nếu có biến chứng (tắc mật, ápxe, thủng…) thì thành cấp cứu ngoại khoa, cần phẫu thuật.

Đau tại khu vực hố chậu và bụng dưới

Đau bụng ngoại khoa:

Viêm ruột thừa:

Đau âm ỉ tại khu vực hố chậu phải.

Rối loạn tiêu hoá: Buồn nôn, nôn bí đại và trung tiện, có khi ỉa lỏng..

Khám ấn vào điểm ruột thừa Mac Burney rất đau, có khi có phản ứng  thành bụng khu vực hố chậu phải.

Hội chứng nhiễm khuẩn: Sốt và bạch cầu trong máu tăng.

Thăm trực tràng hay âm đạo, thấy đau tại khu vực túi cùng bên phải.

U nang buồng trứng bị xoắn:

Đau khu vực hố chậu dữ dội và đột ngột.

Tình trạng sốc.

Khám bụng và thăm âm đạo thấy khối u tại một bên hố chậu. Để ý theo dõi  thấy khối u to nhanh.

Chửa ngoài dạ con bị vỡ:

Bệnh nhân tắt kinh hai, ba tháng, đột nhiên đau tại khu vực hố chậu hoặc bụng dưới, ra máu tại âm đạo.

Đặc biệt Y sĩ đa khoa cần lưu ý là có tình trạng chảy máu bên trong: Thiếu máu nhanh chóng, mạch nhỏ và nhanh, huyết áp hạ, bệnh nhân bị ngất mỗi khi ngồi lên hoặc thay đổi tư thế, hồng cầu giảm nhanh.

Thăm khám âm đạo, thấy túi cùng sau phồng (túi cùng Douglas) và rất đau (tiếng kêu Douglas), đồng thời khi rút tay ra thấy có máu theo tay.

Đau bụng cấp nội khoa:

Đau bụng kinh (thống kinh):

Đau tại khu vực hạ vị hoặc hố chậu, cơn đau thừong ứng với thời kỳ kinh nguyệt.

Viêm đại tràng cấp do amip:

Thông thường đau tại hố chậu phải và trái (khu vực hồi manh  tràng và đại tràng sichma (sigma) ). Có hội chứng kiết lỵ (đại tiện ra máu, mũi).

Đau toàn bụng hoặc đau không có vị trí gợi ý chẩn đoán

Đau bụng cấp ngoại khoa:

Thủng ruột do thương hàn:

Bệnh nhân đang điều trị hoặc để ý theo dõi bệnh thương hàn, đột nhiên đau dữ dội tại bụng.

Tình trạng sốc: Mạch nhanh, nhiệt độ hạ đột ngột (phân ly mạch nhiệt độ).

Khám bụng có phản ứng co cúng,  gõ mất khu vực đục trước gan, x quang thấy hình liềm hơi. Từ ngày có cloroxit biến chứng này ít gặp.

Tắc ruột:

Đau quặn từng cơn tại bụng.

Bụng chướng to dần, nôn nhiều, bí đái và bí trung tiện.

Khám thấy các quai ruột nổi cuộn (triệu chứng rắn bò).

X quang thấy mức nước và hơi tại các quai ruột.

Ngoài ra các GV tại Trường Cao đẳng Y Dược Pasteur cho biết, còn một số đau bụng ngoại khoa khác như lồng ruột xoắn ruột, nhồi máu mạc treo, viêm túi thừa Mecken viêm màng bụng cấp  do lao, do vi khuẩn… nói chung các bệnh này thông thường ít gặp hơn trong phạm vi bài này không thể hết được.

Đau bụng cấp nội khoa:

Đau bụng giun:

Các loại ký sinh vật tiêu hoá đều có thể  gây đau bụng kèm theo rối loạn tiêu hoá, hay gặp nhất là đau bụng do giun đũa có đặc điểm là:

Đau quanh khu vực rốn.

Buồn nôn và nôn.

Trong tiền sử bệnh nhân có nhiều giun.

Thử phân thấy nhiều trứng giun.

Đau bụng do viêm ruột cấp:

Do ăn phải thức ăn bị nhiễm khuẩn, nhiễm độc.

Gây những cơn đau quặn bụng, nôn, ỉa nhiều lần.

Những dấu hiệu nhiễm khuẩn hoặc nhiễm độc kèm theo.

Tình trạng mất nước nhanh chóng có thể dẫn tới tình trạng truỵ tim mạch.

Cơn đau quặn thận:

Hay gặp nhất là do sỏi thận, nhất là tại sỏi niệu quản.

Đau dữ dội tại khu vực thận xuất hiện sau khi vận động nhiều.

Đau lan xuống dưới, đến bộ phận sinh dục hoặc bẹn.

Thông thường kèm theo các rối loạn tiết niệu khác như đái ra máu, đái buốt..

Đau bụng do nhiễm độc chì:

Những người tiếp xúc với chì lâu ngày, bị nhiễm độc, có thể xuất hiện những cơn đau bụng kèm theo những dấu hiệu nhiễm độc khác (thiếu máu, viêm nhiều dây thần kinh…). Đau bụng tại đây có đặc điểm là:

Đau dữ dội lan toả  khắp bụng nhưng bụng mềm, không có điểm đau rõ rệt.

Các rối loạn khác: Táo bón kéo dài, quanh chân răng thấy nền xanh, tỷ lệ chì trong máu trong nước tiểu tăng cao.

Đau bụng do dị ứng:

Thông thường gặp nhất là bệnh Schoelein Henoch, bệnh nhân thông thường trẻ tuổi (thiếu niên).

Đau bụng dữ dội và đột ngột, có khi đau rất nhiều, gây phản ứng thành bụng, chướng bụng khiến có thể nhầm với một tình trạng cấp cứu ngoại khoa.

Ỉa chảy: Có khi ỉa phân đen.

Nên thận trọng với hội chứng đau bụng

Bao giờ cũng đau, sưng các khớp, chảy máu dưới da thành nhiều kiểu các nốt máu tại dưới chi dưới, nhất là quanh các khớp cổ chân và đầu gối.

Đau bụng do thiếu canxi:

(suy cận giáp trạng, ăn thiếu canxi, mất nhiều can xi…).

Đau bụng dữ dội kèm theo ỉa lỏng do các cơ trơn của dạ dày và ruột bị co.

Bao giờ cũng có những biểu hiện tại các chi gây ra những cơn co cứng (ban tay đỡ đẻ, chân bàn đạp).

Khám thấy dấu hiệu Chyosyek và thử máu thấy Ca+ giảm.

Đau bụng tại bệnh nhiễm khuẩn:

Một số bệnh nhiễm khuẩn có thể gây đau bụng như cảm, sốt rét, thương hàn. Thông thường phối hợp với triệu chứng toàn thân và các rối loạn tiêu hoá khác.

Những nguyên nhân gây ra đau bụng mạn tính

Gồm những bệnh có cơn đau diễn biến kéo dài hàng tuần, hàng tháng. Ta sẽ không nhắc lại những bệnh có cơn đau kéo dài nhưng có những đợt đau cấp đã tả tại trên như đau do lóet dạ dày, hành tá tràng, sỏi mật, nhiễm độc chì, giun.

Lao ruột

Thông thường đau âm ỉ tại khu vực hồi manh tràng (hố chậu phải).

Có hội chứng bán tắc ruột Koenig và rối loạn đại tiện.

Kèm theo dấu hiệu nhiễm lao tại các bộ  phận khác. Muốn xác định cần chụp x quang đại tràng.

Viêm đại tràng mạn tính

Đau quặn từng cơn dọc đại tràng.

Kèm theo các rối loạn đại tiện: Táo, lỏng, ra máu và mũi.

Viêm màng bụng do lao

Hoặc đau bụng âm ỉ, rối loạn tiêu hoá, khám bụng thấy màng bụng dính từng đám gõ chỗ đục chỗ trong (thể bã đậu).

Hoặc đau quặn từng cơn, có dấu hiệu bán tắc ruột (thể xơ dính).

Viêm buồng trứng hay phần phụ sinh dục mạn tính

Đau âm ỉ tại khu vực hố chậu  hay hạ vị.

Rối loạn kinh nguyệt, ra khí hư.

Các khối u tại bụng

Ung thư dạ dày, ruột, gan, tuỵ tạng… đều có thể gây đau bụng, có khi là những khối u tại nơi khác di căn đến khu vực bụng cũng gây đau. Phát hiện bằng khám lâm sàng và chụp x quang.

Một số nguyên nhân khác như viêm trực tràng, viêm hồi tràng, viêm đại tràng đoạn cùng gây ratình trạng đau bụng kéo dài giống như viêm đại tràng mạn tính  và muốn xác định cần phải thăm khám kỹ kết hợp với những yếu tố Xquang và xét nghiệm khác.

Đau bụng là một triệu chứng chung trong Y học Lâm sàng mà các bạn y sĩ đa khoa cần nhớ rõ, có rất nhiều nguyên nhân khác nhau gây nên, do đó đứng trước một bệnh nhânđau bụng, cần phải thăm khám kỹ lưỡng để phát hiện nhanh chóng những trường hợp ngoại khoa, kịp thời xử trí phẫu thuật, tránh những hậu quả nguy hiểm cho người bệnh. Trong những trường hợp nghi ngờ cần phải để ý theo dõi cẩn thận và liên tục, làm thêm các xét nghiệm cận lâm sàng và tranh thù ý kiến của những người làm công tác ngoại khoa
chuyên môn.

Ngoài ra đối với những bệnh gây ra những cơn đau bụng cấp nội khoa, cũng cần phải chẩn đoán kịp thời để có thái độ xử trí, tránh tình trạng đau đớn kéo dài cho người bệnh.

Nguồn: Tổng hợp dieutri